PSİKOLOGLAR İÇİN ŞİZOFRENİ VE PSİKOZ BOZUKLUKLARI

Şizofreni Kapsamında ve Psikozla Giden Diğer Bozukluklar

Şizofreni Tanımı ve Tarihçesi

Şizofreni kişinin hayatında; bilişsel-düşünsel ve duygu-davranışta bozulmalar ile kendini var eden bir rahatsızlıktır (Kring, 2017).

Şizofreni’nin sistematik olarak incelenmesi ve tanı olarak yerini alması Emil Kraepelin ve Eugen Bleuer ile başlamıştır. Önceleri ‘’erken bunama (dementia-praecox)’’ olarak tanımlansa da daha sonra akıl bölünmesi-ayrılması gibi bir anlamı olan schizein – phren tanımını alır ve şizofreni olarak günümüze gelmiştir.

Bu sistematik yaklaşımdan önce de çok daha eski zamanlara dayanan çeşitli tarihi belgeler, anlatılar ile şizofreninin insanlık için zorlayıcı bir hastalık olduğu görülmüştür.

Psikoz (McWilliams, 2020)

Nevrotik kişiler ile psikotik kişiler arasındaki ayrım; nevrotik kişilerin savunma mekanizmaları esnek değildir bunun aksine psikotik kişiler bu savunmalara ve ego gücüne ihtiyaç duyarlar.

 Psikotik kişilerin içsel dünyalarında bir kaos vardır. Dağılmış, ümitsiz ve güvensiz hissederler. Bu açıdan terapisti otoriter bir figür olarak algılayabilir. İfadesiz bir yüz ifadesi de tehdit edici gelebilir.

 Terapistin sağlayabileceği ilk şey psikotik hastanın güvenini kazanmaktır. Terapi odasında eşit, sıcak ve güvenilir bir ortam yaratmak hedeflenir. Nevrotik hastalarda çok fazla kullanılmayan ama psikoz hastalar için uygun olabilecek kendini açma tekniğini kullanmak bazı durumlar için güven sağlayıcı ve terapist – hasta arasındaki eşitliği sağlamak adına iyi olabilir.

 Terapistler de çalışırken; nevrotik danışanlar için savunma yollarını daha gevşetici bir yol denerken; psikotikler için ise gerçek dünya ile bağ kurabilecekleri gerçek olanı en basit şekilde bulma ve savunma mekanizmalarının çizdiği sınırları tekrar kazandırma amacında olacaktır.

DSM – 5 Şizofreni Tanı Kriterleri (Amerikan Psikiyatri Birliği, 2014)

• A. Aşağıdaki belirtilerin ikisinden (ya da daha çoğundan) her biri, bir aylık (ya da başarıyla tedavi edilmişse daha kısa) bir sürenin önemli bir kesiminde bulunur. Bunlardan en az birinin (1), (2) ya da (3) olması gerekir.
  • (1) Sanrılar
  • (2) Varsanılar
  • (3) Darmadağınık konuşma (örneğin, sık sık konudan sapma gösterme ya da anlaşılmaz konuşma)
  • (4) İleri derecede dağınık davranış ya da katatoni davranışı
  • (5) Silik (negatif) belirtiler (duygusal katılmada azalma ya da istemsizlik)
• B. Zamanın önemli bir kesiminde iş, kişiler arası ilişkiler ya da kendine bakım gibi konularda işlevselliğin gözle görülür bozulması
• C. Süregiden bulgular en az 6 ay sürer. Bu altı ayılık evre, A tanı ölçütünü karşılayan, en az 1 aylık belirtileri kapsamalıdır.

Şizofrenide Yaygınlık

• Şizofreninin yaşam boyu yaygınlığı yüzde 1’dir.
•  Bu yaygınlığa ek olarak; erkeklerdeki şizofreni ilerlemesi kadınlara göre daha şiddetlidir ve daha erken belirti gösterir.
•  Bazen çocuklukta görülebilse de genel olarak geç ergenlik ve genç yetişkinlikte başlayabilmektedir.
•  Özkıyım kriteri erken ölümleri yordayan bir risk faktörüdür.
•  Şizofreni bireylerde; madde kullanımı – depresyonun görülme olasılığı da fazladır.

Şizofreni Belirti Tablosu

• Şizofreninin belirti tablosu üç temel kriter etrafında şekillenmiştir:

1. POZİTİF BELİRTİLER
   • Varsanılar
   • Sanrılar
2. NEGATİF BELİRTİLER
   • İstemsizlik (avolisyon)
   • Konuşmada azalma (aloji)
   • Yaşamdan zevk alamama (anhedoni)
   • Künt duygulanım
   • Asosyallik
3. DAĞINIK BELİRTİLER
   • Dağınık davranışlar
   • Dağınık konuşma

Pozitif Belirtiler

Varsanılar (Halüsinasyon)

•  Kişinin dünyayı algılama düzeyi bozuldukça normalden sapar şekilde gerçek dışı görüntü-ses-koku-uyaran algılayabilmektedirler.
•  Tüm duyu organları ile bunu algılamak mümkün olsa da genellikle ses şeklindeki uyaranın varlığı şizofreni hastalarında daha sıktır.
•  Varsanılar sadece şizofreni için değil; organik beyin hasarı, bipolar, psikotik ataklarda da görülebilmektedir.

Sanrılar (Delüzyon)

•  Sanrılar daha çok gerçek olmayan veya gerçek olma ihtimali olsa bile buna aşırı anlam yüklenilmesi ve abartılması sonucunda kişinin bilişlerinde derin yıkıcı etkisi olan bir durumdur.
•  Sanrıların varlığı da tıpkı varsanılar gibi sadece şizofrenide değil; bipolar, psikozla giden depresyon, paranoid kişilik bozukluğu, şizotipal kişilik bozukluğu, sanrılı bozukluk gibi klinik tablolarda görülebilir.
• Örneğin kişi, sadece arkasında bulunan araca bakarak kendisinin takip edildiğini öne sürebilir. Ajanlar tarafından kaçırılacağına ve önemli sırların kendisine verildiğine inanabilir.

Sanrı Türleri (Kring, vd. 2017)

Düşünce sokma

Bazı düşüncelerin beynine sokulduğuna inanır.

‘’ Korona aşısı ile bana çip yerleştirdiler ve bazı devlet sırlarını beynime yüklediler’’

 Düşünce yayma

Diğer insanların düşüncelerini okuyabildiğine inanır.

‘’Sokaktaki tüm insanlar benim ne düşündüğümü okuyabiliyorlar’’

 Grandiyöz (Büyüklenmecilik)

 Kendisini gerçek dışı bir şekilde abartılmış bir önemdeki kimliğe sahip olduğunu belirtir.

 Kendini peygamber olarak görmek

 Referans sanrıları

 Kişi çevresindeki herhangi bir olayı kendine bağlayabilir, bir mesaj olarak yorumlayabilir.

 Televizyondaki haberde kendisine seslenildiğini düşünebilir.

 Erotromanik sanrılar

Ünlü bir kimsenin kendisine aşık olduğunu söyleyebilir.

 Kötülük görme sanrıları

 Birilerinin kendisi hakkında planlar yaptığını, o kişiler tarafından tuzağa düşürüleceğine dair inançlar.

 Kıskançlık türü

Eşi tarafından aldatıldığına inanır.

Negatif Belirtiler

• İstemsizlik (avolisyon)
  • Kişinin ilgi alanlarında belirgin derecede azalma.
• Konuşmada azalma (aloji)
  • Kişinin konuşma anında kullandığı çeşitlilikte azalma. Sohbet anında sadece tek kelimelik cevaplar verme gözlemlenebilir.
• Yaşamdan zevk alamama (anhedoni)
  • Hayatındaki gelecek senaryolara ve halihazırda devam ettiği bir görevin sonunda gelecek olan ödül uyaranına karşı tepkisizlik, zevk alamama.
• Künt duygulanım
  • Duygusal ifadelerin verilmesinde yetersizlik.
• Asosyallik
  • Sosyal çevrede belirgin azalma, evde çok fazla vakit geçirme.

Dağınık Belirtiler

Dağınık BelirtilerKişinin dağınık bir şekilde konuşur, konudan konuya atlıyor gibi bir görünüm verir ve sözcük salatası olarak tabir edilen bir üslup kullanır. Tek bir konuya veya ilk yanıta odaklı kalabilir.

Terapistin sorduğu sorulara alakasız, bağlamdan uzak ve anlaşılması güç konular sunarak cevap verir.

Bir diğer dağınık belirti dağınık davranıştır. Kişi toplum normlarının dışında davranışlar sergileyebilir. Bu konuda kişi eğitime ihtiyaç duyabilir.

Devinim Belirtileri

Katatoni

 Katatoni belirtisi nadiren de olsa şizofreni için görülebilmektedir. Kişinin motor hareketinde katılık, balmumu heykeli gibi beden posturünü koruma, odaklanmış olarak sadece bir hareketi yapmayı kapsar.

‘’Tanı kılavuzunda katatoniyi teşhis etmek için tek bir kriter seti kullanılacak ve katatoni hem şizofreni hem de majör duygudurum bozuklukları için belirleyici olacaktır. Ek olarak, katatoni, şizoaffektif bozukluk, şizofreniform bozukluk, kısa psikotik bozukluk ve madde kaynaklı psikotik bozukluk dahil olmak üzere diğer psikotik bozukluklar için de belirleyici olacaktır. Altta yatan tanının hemen mevcut olmadığı ağır hastalarda katatoninin hızlı teşhisine ve spesifik tedavisine izin vermek için başka türlü tanımlanmayan yeni bir katatoni kategorisi eklenecektir.’’ (Tandon, vd. 2013).

Psikozla Giden Diğer Bozukluklar

• Şizofreni dışında DSM-5’te bulunan psikozla giden diğer bozukluklar:
  • Şizotipal (Şizotürü) Kişilik Bozukluğu (Kişilik Bozuklukları bölümünde yer alır!)
  • Şizoduygulanımsal (Şizoaffektif) Bozukluk
  • Sanrılı Bozukluk
  • Şizofrenimsi (Şizofreniform) Bozukluk
  •  Kısa Psikotik Bozukluk

1- Şizoduygulanımsal (Şizoaffektif) Bozukluk

• Şizofreninin A tanı kriterlerini karşılamaya ek olarak kişinin majör duygdudurum bozukluk tanı kriterlerinden mani veya depresif dönemi karşılamasıdır.

• Not: Yeğin depresyon dönemi varsa çökkün duygudurum olma şartı vardır.

• Yeğin duygudurum bozukluğunun yaşanmadığı dönemde en az 2 hafta sanrı ya da varsanıların olması gerekir.

• Şizofreninin yaşandığı tüm dönemin büyük bir çoğunluğunda yeğin duygudurum bozukluğu görülür.

2- Sanrılı bozukluk

• Kişinin sanrılarının aldatıldığına dair inançlarının olduğu kıskançlık sanrıları, başkası tarafından kötülük görebileceğine dair paranoid kuşkular gibi durumların bulunduğu bir rahatsızlıktır.
• Kişi aynı zamanda ünlü birinin kendine aşık olduğu (erotromani), kendi kimliğinin çok önemli bir statüde olduğu (grandiyöz), takip edilme sanrıları ve bedensel (somatik) sanrılar yaşaması görülebilir.
• DSM-5 değişikliği ile sanrılı bozuklukta tuhaf (bizar) olma şartı kaldırılmıştır.
• Sanrılı bozuklutaki bazı sanrıların gerçeklik payı olsa bile sanrılar abartılma ve çarpıtılmış bir biçimdedir.

3- Şizofrenimsi (Şizofreniform) Bozukluk

• Şizofrenimsi bozukluk, tanı olarak şizofreni kriterleri ile aynıdır ama süre bakımından en az 1 ay görülmesi fakat 6 ay görülme sınırını aşmaması gerekir.
•  Çoğunlukla daha sonra şizofreniye evrilir.

4- Kısa psikotik bozukluk

• Kısa psikotik bozukluk ise, şizofreni kriterlerini karşılayan en az 1 gün görülür ve 1 ay süre kriterini aşmaması gerekir.
•  NOT: DSM-5 için hem şizofrenimsi hem de kısa psikotik bozukluk için sanrı, varsanı ya da dağınık konuşmayı kapsaması gerekir.

Azalmış Psikoz Sendromu

• Azalmış Psikoz Sendromu (APS); DSM-5 için yeni bir bölüm olarak eklenilmesi önerilse de DSM-5’te Kısım-III’te yer almaktadır.
• Bu tanının önerilmesinin sebebi; kişinin erken psikoz belirtilerinin göstermesi, aile yatkınlığının olması ve ileriki zamanlar için hastalık belirtilerinin şiddetlenmemesi ve şizofreni hastalığı kriterlerinin yıkıcı etkisini karşılamaması adına oluşturulmuştur.
• Önleyici programların geliştirilmesi ve tedavi için yenilikçi bir yaklaşım olmasına karşılık damgalanmaya izin verdiği gerekçesi ile eleştirilmiştir.

Şizofreni Açılımı Kapsamında ve Psikozla Giden Diğer Bozukluklar Ünitesindeki Değişiklikler (Yılmaz, 2019a)

• DSM-4’te yer alan Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar DSM-5’te Şizofreni Açılımı Kapsamında ve Psikozla Giden Diğer Bozukluklar olarak değiştirilmiştir.
• Şizofreni alt tipleri geçerlik ve güvenirlik kaygıları sebebiyle kaldırılmıştır.
• Hezeyanların tuhaf (bizar) olması durumunda ya da kişinin duyduğu seslerin çoğul olması kriteri karşılandığında A tanı ölçütündeki bir kriterin varlığı yeterlidir şartı DSM-5’te kaldırılmıştır.
• A tanı ölçütündeki sanrılar, varsanılar ve dağınık konuşma kriterlerinden en az birinin karşılanması kriteri getirilmiştir.
• Sanrılı bozukluk için tuhaf (bizar) olmama şartı kaldırılmıştır. Aynı zamanda beden dismorfik bozukluk, obsesif kompulsif bozukluk tanı kriterlerinin karşılanmaması adına dışlama kriteri açıklanmıştır.
• Katatoni belirtisinin bipolar, şizofreni ve depresif bozukluklar için de görülebileceği vurgulanmıştır.

Şizofreninin Etiyolojisi

• Genetik
• Nöroiletici
• Beyin Yapısı
• Psikolojik ve Çevresel Etmenler

Genetik

• Şizofreninin kalıtımsal faktörü araştırılmak üzere ikiz ve evlat edinme çalışmaları kullanılmıştır. Sonuç olarak, görmekteyiz ki kalıtım faktörü şizofreniyi yordayan bir faktördür. Sadece ailenin şizofreni olması ve çocuğun evlat edinilerek büyütülmesi şizofreni için risk faktörü değildir. Fakat çevresel faktörün bozulmuş olması eğer şizofreniye yatkınlık varsa riski yordayabilmektedir (Öztürk & Uluşahin, 2011).
•  İkiz çalışmalarında da tek yumurta ikizlerinin çift yumurta ikizlerine göre şizofreniyi yordayan daha yüksek kalıtım geçişi olduğu gözlemlenir.
•  Moleküler genetik çalışmalar ise bizlere şizofreni hakkında kesin sonuç vermese de bazı genlerin bunu yordayabileceği üzerinde durmuştur.

Nöro-iletici

• Beynin kimyasal dengesi ve düzenleyici işlevlerinin sağlıklı ilerlemesi için bazı nöroileticilere ihtiyaç duyarız. Erken çalışmalarda bu nöroileticilerden özellikle dopaminin fazla salınımının şizofreniyi açıklayabileceği üzerinde çalışılmış ve ilk nesil antipsikotik ilaçlar da buna göre üretilmiştir.
•  Daha sonraki çalışmalar ile dopamin odak noktasından çıkılarak; serotonin, glutamat ve GABA nöroileticileri üzerinde çalışılmıştır.

Beyin Yapısı

• Sadece nöroileticilerin rolü değil aynı zamanda beynin yapısı araştırmaları da şizofreniyi anlamamız için bazı ipuçları vermektedir. Özellikle prefrontal korteksteki uyarılmanın azalması ve temporal korteksteki yapısal anormallikler göze çarpmaktadır.
•  Hipokampustaki küçülme de bir diğer beyin yapısı değişikliğidir.
•  Hipotalamus-hipofiz-adrenal (HPA/HHA)’daki değişim de şizofreni hastalarının stres toleransındaki düşüklüğü açıklayabilir.

Psikolojik – Çevresel Etmenler

• Geçmiş şizofreni araştırmaları bakım verenin büyük bir etkisi olduğu üzerinde durmasına karşılık, annenin çocuk için şizofreni geliştirmesindeki etkisinin olmadığı görülmüştür. Fakat düşük sosyoekonomik düzey, aile ortamının bozucu etkisi şizofreni yatkınlığı var ise bu rahatsızlığa olumsuz katkı sunacaktır.
•  Aynı şekilde; hamilelik döneminde annenin enfeksiyon rahatsızlıklarına yakalanması, prematüre doğum, yetersiz oksijen ile doğum gibi faktörler de riskli durumlardır.
•  Şizofreniye yatkınlığı olan kişilerin özellikle ergenlik dönemlerinde uyuşturucu madde kullanımı deneyimleri sonucunda beyin kimyasının etkilendiği ve sonucunda da şizofreni için risk yaratabileceği üzerinde durulmuştur.

Şizofreni Tedavisi

Farmakolojik – İlaç Tedavisi

• Şizofreni diğer psikolojik rahatsızlıklara göre daha organik temelli bir bozukluk olduğu için terapi ekseninden önce ilaç tedavisinin başlaması gereklidir.
• Antipsikotik ilaçlar birinci nesil ve yeni nesil olarak bilinir. Yeni nesil ilaçların yan etkileri daha az olması yönünden kişinin hayatına daha işlevsel olarak devam edebilmesi için iyidir.
• Kullanılan bazı ilaçlar; Klorpromizin (Thorazine), Prolixin, Klozapin (Clozaril), ZyPrexa, Risperdal (Risperidon) , Seroquel.

Terapi Temelli Tedavi

• Destekleyici Terapi
• Bilişsel Davranışçı Terapi
• Psikoeğitim
• Aile Terapileri
• Bilişsel Onarım Tedavisi (Dikkat- bellek – problem çözme)
• Dernekler (Şizofreni Dernekleri Fedarasyonu)
  • Görmezden Gelmeyelim Topluluğu
  • http://www.gormezdengelmeyelim.com/dernekler
• Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri (TRSM)

Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri (TRSM)

Ruhsal rahatsızlığı olan bireylerin ve ailelerin başvurabileceği merkezlerdir. Hem rehabilitasyon çalışmaları hem de iş-uğraş deneyimlerinin sunulduğu hizmetler vardır. Hem ailelerin hem de şizofreni bireyler için destek hizmetidir (Tuna & Öncül Demir, 2020).

Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri Adresleri:

https://sagligim.gov.tr/ruh-sagligi/toplum-ruh-sagligi-merkezleri-trsm-taniyalim.html

Kaynakça

Amerikan Psikiyatri Birliği (2014). Ruhsal bozuklukların tanısal ve sayımsal elkitabının tanı ölçütleri başvuru                kitabı (5. baskı). (E. Köroğlu, Çev.). Ankara: Hekimler Yayın Birliği. (Orijinal kitabın basım tarihi 2013).

Kring, A. M., Jonson, S. L., Davidson, G., Neale, J. (2017). Anormal Psikoloji. İstanbul: Nobel.

McWilliams, N. (2020). Psikanalitik Tanı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Öztürk, M. O., Uluşahin A. (2011) Ruh Sağlığı ve Bozuklukları. (11.Baskı). Ankara: Nobel Tıp Yayınları

Tandon, R., Heckers, S., Bustillo, J., Barch, D. M., Gaebel, W., Gur, R. E., Malaspina, D., Owen, M. J., Schultz, S.,                  Tsuang, M., van Os, J., & Carpenter, W. (2013). Catatonia in DSM-5. Schizophrenia research, 150(1),26–30. https://doi.org/10.1016/j.schres.2013.04.034

Tuna, E., Öncül-Demir, Ö., (2020) DSM-5’e Göre Anormal Psikoloji. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.

Yılmaz, T. (2019a). Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabının (DSM) Son İki Baskısı     Arasındaki                Değişikliklerin İncelenmesi. In T. Yılmaz (Ed.), Psikoloji, Sosyoloji ve Coğrafya Bakış Açısından Sağlık (pp.1–19). Ankara: Berikan.

Bipolar Bozukluk Hakkında okumalar yapmak istersen buraya tıklayabilirsin.