Merhaba, bu bölümde birçok şairin, ressamın ve sanatçının sahip olduğu aynı zamanda yaratıcılığın, enerjinin ve üretkenliğin yüksek yaşandığı diğer kutbunda ise depresif bir düşüşün olduğu bipolar bozukluk hakkında konuşuyor olacağız. Bipoların ne olduğu konusunda çok uzun durmak yerine bipolar bireylerin toplumda neler yaşadığı, ailesinde bipolar bozukluğu olan kişilerin nelere dikkat etmesi gerektiği, damgalama ve iş istihdamı konularına vakit ayırmak iyi olacaktır.
Öncelikle her psikoeğitim serisinde olduğu gibi bu bölümde de şu uyarıda bulunmak istiyorum, burada herhangi bir tanı koyma, tedavi planı sunmak gibi bir amacım yok. Zaten bu konuda başvuracağınız ilk adım bir psikiyatrist ile başlamak olmalıdır. Bipolar, duygudurum bozukluğu olduğu ve çökkün evre ile mani (yükselme) evrelerinin yaşandığı bir rahatsızlık olduğu için; internette üstünkörü tanıları okuyarak birçok insan bende kesin bipolar bozukluk var diyerek doktora gidebiliyor. Hepimizin yaşadığı enerjimizin iyi olduğu ve bunun ertesinde çöküş, depresif günler yaşadığımız olmuştur. Bunlar bipolar tanısı almamız için yeterli olsaydı nüfus olarak %100 hepimiz bu tanıya sahip olurduk.
Neden Oluşur?
Bipoların nedeni tam olarak bilinmemekle beraber genetik, psikososyal etkiler, beynin nörokimyasal ve yapısal etkilerinden bahsetmek mümkün. İkiz çalışmalarında bipoların kalıtım derecesi majör depresyona göre daha yüksektir. Kalıtım etkisi düşünüldüğünde bipolar olan kişi, çocuk sahibi olurken bu konuda endişeler yaşasa da bunun yüzde yüz bipolar geçişi olmasını garantilemez. Hamilelik döneminde bipolar ilaçlarının kullanımı hakkında, hamilelik anında olası mani atakları için ve diğer sorularınız için yine en iyisi doktorunuz ile bir planlama dahilinde yürütülmesi olacaktır.
Mevsim geçişlerinin de manik atakları tetikleyebileceği öngörülmüştür. Özellikle bahar ayları ve yaza geçişte bu dönemler tetiklenebilir. Yine stresli veya rutin hayat döngüsünden farklı yaşam olayı dönemlerinde de hem depresif hem de mani dönemlerinin yaşanma olasılığı artabilir.
Nörokimyasal boyutta ve beynin yapısındaki bazı değişimlerin de bipoları yordadığı düşünülmektedir.
Yine de bipolar bozukluğu tanımak sınıflamak amacıyla tanılara kısaca baktığımızda;
İkiuçlu (bipolar) bozukluğu; bipolar 1 – bipolar 2 ve siklotimik bozukluk olarak sınıflandırabiliriz.
Eski adıyla manik depresif bozukluk olan bipolar 1 bozukluğu bipolar 2 bozukluktan ayıran fark Bipolar 1 bozuklukta manik epizod vardır. Bipolar 2’de ise hipomani vardır. Normal evrenin üstünü manik bölge olarak düşünürsek; mani ile normal evrenin arasında kalan çizgi hipomanidir. Yani mani kadar belirgin değildir ama normal çizgide de değildir.
Siklotimik Bozukluk ise, hafif depresif dönem ile hipomani dönemini kapsamaktadır ve en az 2 yıl görülmesi gerekir.
DSM 5 Kriterleri bize tanı kriterlerini şöyle belirtmiş:
Belirgin bir biçimde taşkın ya da asabi duygu durumu ve etkinliklerde ya da enerjide anormal artışa ek olarak birazdan sayacağım maddelerden en az 3 madde için fark edilebilir değişimlerin olması. Bu maddeler:
Günün çoğunda neredeyse her gün bu belirtiler görülür.
Manik epizod için en az 1 hafta sürmesi, hipomanik epizod için ise son 4 gün bulunması gerekir.
Bunlara ek olarak tanı kriterinde olmayan ama gözlemsel olarak diğer belirtiler (Öztürk & Uluşahin, 2011); abartılı renkli giyim, kendisini çok iyi hissettiği için hastaneye götürülmeye karşı tepkili, yüzeysel dostluklar veya romantik ilişkiler kurabilir. Her zaman neşeli olmayabilir öfkeli olduğu dönemler de olabilir. Uygun olmayan şakalar, küfürlü konuşmalar ve kendini durdurmaya çalışan uyaran kişilere karşı tepki olabilir. Bazı durumlarda evden gitme bir anda tatile çıkma davranışı görülebilir. Aynı zamanda her bipolar rahatsızlığı olanlarda olmasa da bazı kişilerde halüsinasyonlar da görülebilmektedir.
Bahsettiğim tanı özellikleri herkeste görülmeyebilir, yoğunlukları farklı olabilir. Örneğin, mani döneminde çokça para harcayan biri kontrolsüzce hız yapma davranışı göstermeyebilir veya iki özelliği beraber gösterebilir gibi.
Bunlar kişide sonradan suçluluk hissi yaratabilir. En önemlisi de çevresi tarafından yargılanma endişesini getirir. Ama bu davranışlar kişilikten kaynaklanmaz yani bipolar rahatsızlığın getirmiş olduğu bir durumdur. Damgalanmanın önüne geçebilmek ve minimize edebilmek için bipolar bireyin ve ailesinin bu rahatsızlığı her açıdan iyi öğrenmesi önemlidir. Sonra çevredeki insanların da buna dahil olması gerekir.
Kişi bipolar olarak yaşayıp bunun farkına varamadığı uzunca bir dönem olabilir. Uzun bir süre depresyon kısmını yaşayıp bu konuda tedaviye başlayabilir. Yakın zamanda ünlü şarkıcı Selena Gomez de yaptığı canlı yayında bipolar olduğunu öğrendiğinde rahatladığını söyledi. Çünkü yıllarca depresyon ve anksiyete ile mücadele ediyordu. Bunun bir sonuca bağlanması ve netleşmesi, daha ilerlenebilir bir yol haritası çizmesine yardımcı oldu. En çarpıcı olarak fark edilmesi; nasıl ki mani döneminde kriz gelir, işte o zaman aile de artık bir şeylerin farklı olduğunu anlar. Bazı kişilerde bu, uyumadan geçen enerji dolu günlerde; bazılarında ise dışarıdan fark edilebilir ekstrem davranışlar neticesinde yardım alma ihtiyacını getirir. Bunun dışında yine söylediğim gibi kişi çökkün yani depresif evrede de yardım talebinde bulunabilir. Bu şekilde de doktor gerekli tetkiklerde bulunur, sonra bipolar teşhisi konulabilir ve tedaviye başlanır.
Bipolar teşhisi aldıktan sonra başlangıç ve kilit nokta kabul edip tedaviye başlamak olacaktır. Örnek olarak, Star Wars’un prenses Leila’sı Carrie Fisher bipolar olduğunu 24 yaşında öğrendiğini ve bunu 28 yaşında ancak kabullendiğini belirtmiş. Biliyorum ki, bu sözde kolay söylenen bir şey ama bu rahatsızlık ile ilk defa karşılaşan kişiler ve aileler için bir süre durumu kabullenmek, bunun sonrasında kişinin hayatının nasıl olacağı hakkında yoğun endişeler yaşamak çok normal ki hayatınızda ilk defa bipoların ne olduğunu o anda duymuş olabilirsiniz.
Bunun için bipolar dayanışma dernekleri var (açıklamalar kısmında birkaç tanesinin iletişim bilgilerini belirteceğim) ailelerin ve bipolar bireylerin bunu birebir yaşayan deneyimleyen kendileri olduğu için bu konu hakkında zamanla profesyoneller kadar bilgi sahibi olduğunu biliyoruz.
Bu rahatsızlık ile yıllarca yaşamını sürdüren insanlar var. Güçleri hiç hafife alınacak değil. Çünkü biliyoruz ki bipolar bireylerin hayattan kopma zorunluluğu yoktur. Kontrollü ilaç tedavisi ile kişi hayatını sürdürebilir. Çalışabilir, evlenebilir ve sosyal hayatına devam edebilir. Bipolar görünürlüğünü artırmalı, bilgilenmeliyiz. Ailemizde olsun veya olmasın bipolar bozukluk hakkında bilgi sahibi olmalıyız böylece ayrımcılık ve etiketleme de azalacaktır. Belki de iş arkadaşımız, komşumuz, arkadaşlarımız haberdar olmadığımız bir durum ile savaşıyordur. Paylaşmak zorunda değil ama her zaman o kişiye ‘’paylaşırsam yargılanmayacağım’’ mesajını vermeliyiz.
İş istihdamı konusuna geldiğimizde bipolar bireylerin diğer insanlara göre daha fazla sanatsal mesleklerde bulunduğu görülmüştür (Tremblay vd, 2010). Bu alana yoğunlaşmaları ve başarılı olmaları işe alım konusunda bir artı olabilir. Belki gece vardiyalı işlerde uyku düzenini sekteye uğratacak bir işte olmaları zararlı olabilir. Bunun dışında sadece sanat alanında değil diğer iş kollarında da bulunabilirler.
İş istihdamı konusunda harika işler yapan araştırmacılar var (Bipolar yaşam paneli). Projeler ile insan kaynakları departmanına bipolar bozukluk hakkında bilgilendirici eğitimler verirken aynı zamanda bipolar bireyler için de özgeçmiş hazırlama ve iş mülakatı gibi alanlarda yardımcı olmaktadırlar. Bipolar bozukluk ne kadar fazla konuşulur ve iyi anlatılırsa daha fazla iş istihdamı sağlanabilir. Ekonomik kaygılar giderildiğinde de bipolar bireyler için önemli bir stres faktörü elimine edilmiş olacaktır.
Bipoların tedavi kısmına geldiğimizde ise;
Bipolar bozuklukta ilaç kullanımının sürekliliği çok önemlidir. Şeker hastasının düzenli olarak aldığı tedavi gibi. İyi hissedilen zamanlarda ilaçları bırakma veya unutma çok sık görülen bir durumdur. Ama ben iyiyim iyileştim, hapları almama gerek yok diyerek bırakmak sakıncalı sonuçları beraberinde getirebilir. Bunun yerine doktorunuza sorarak beraber ilerlemek gerekir.
İlaçları aksatmanın diğer sebepleri mani dönemini yaşama isteği veya ilaçların yan etkileri olabilir. Ama biliyoruz ki mani dönemini yaşamak için bırakılan ilaçlardan sonra gelen kriz yıkıcı olabilmekte.
Bipoların yaratıcılık ve sanat ile ilişkisi yüksektir. Mani dönemlerinin diğer dönemlere göre daha aktif ve üretken geçtiği gözlemlenir. Kişi burada ilaçlarını bırakıp tekrar bu üretken ve yaratıcı evreye dönmek isteyebilir. Evet, bipoların yaratıcılık üzerine etkisini araştıran birçok araştırma vardır. Fakat 2019’da yapılan bir çalışmaya göre (Miller vd., 2019) bipolar depresyon evresi, mani evre ve herhangi bir evrede olmayan grubun yaratıcılık düzeyleri karşılaştırılmıştır. Depresyon evresindekilerin yaratıcılık derecesi anlamlı düzeyde diğer iki gruba karşılık düşük çıkmıştır. Mani evre ve herhangi bir evrede olmayan gruplar arasında ise yaratıcılık bakımından pek fark bulunmamaktadır. Bu araştırma kesin sonuç vermemekle beraber (belki araştırma yönteminden kaynaklı böyle bir sonuç bulunmuştur) yine de yaratıcılığı sürdürmek için ilaçları bırakma davranışına gerek olmayabileceğini düşündürmüştür. Tabi ki mani evre kadar belki o coşku ve keyif yaşanmayacaktır ama daha kontrollü ve istenilen düzeyde kişi kendini koruyabilmektedir. Mani evre veya depresif evre dışında dahi yaratıcılığını üretkenliğini devam ettirebilir.
İlaçlar için söylemek istediğim bir diğer husus; kişiden kişiye farklı etkiler olabilmesidir. Bu sebeple bipolar bozukluğu olan kişiye iyi gelen ilacın birebir aynısı size iyi gelmeyebilir. Bu konuda doktorunuz ile senkronize ilerlemek en sağlıklısı olacaktır.
İlaçlar ile tepkimeye girebileceği konusunda alkol ve madde kullanımı önerilmemektedir. Bu konuda mutlaka doktorunuza danışın. Buna ek olarak bazen yorumlarda gördüğüm kadarıyla insanlar iyi niyetle kendilerine iyi gelen aktardan aldıkları bazı bitkisel tedavileri önermekte. Yine bu bitkisel maddelerin kullanılan bipolar ilaçlar ile beraber kullanımı sakıncalı olabileceğinden dikkatli olmakta fayda var.
Çalışmalar devam ederken bazı bipolar ilaçların bozulan DNA’ları onarıcı etki ile umut verici sonuçlar meydana getirdiği belirtilmiştir. Bunun yanında hafıza ve bellek sürecini de iyileştirdiği etkileri olduğu da dikkat çekicidir (Bipolar Yaşam derneği paneli).
İlaçlara ek olarak terapi desteğine bakarsak bu rahatsızlığın fizyolojik ve genetik nedenleri yüksek olduğu için kişiyi derinlemesine analiz eden terapiler pek yardımcı olmayabilir. Bunun yerine kriz olmayan sakin dönemde yaşanılan stres hakkında çalışılabilir aynı zamanda aile terapisi önerilmektedir. Çünkü bipolar bozukluk ailenin de uyumunu içerir. Burada ailelere düşen birçok görev vardır.
Öncelikle şunu bilmelisiniz ki bipolar bireyin gösterdiği davranışlar onun kişiliğinden, şımarıklıktan veya başka sebeplerden kaynaklanmıyor. Kişinin bilerek bu davranışları yaptığını düşünerek tedaviyi aksatıcı bir şekilde davranmayın. Tedavinin ilaç istikrarı kadar evdeki huzurun da istikrarı çok önemlidir. Sabırla ve en önemlisi sevgi ile üstesinden gelinebilir. Eşiniz, kardeşiniz, çocuğunuz veya iş arkadaşınız olabilir. Durumu zorlaştırmadan, yargılamadan yanında olduğunuzu hissettirebilirsiniz.
Healthline sitesinde verilen ailelere ve bipolar yakını olanlara yönelik öneri listesi (Cirino, 2020) şöyle:
Bipolar yardımlaşma derneklerinden bahsetmiştim her sene 30 Mart’ta Dünya Bipolar Günü’nde bipolar görünürlüğünü artırmak ve dayanışmak için özellikle paneller ve etkinlikler düzenlenir (Werner, 2021). Siz de bu etkinliklere katılarak veya dernek ile iletişime geçerek bipolar görünürlüğünü artırabilirsiniz.
Bipoları birebir yaşayan siz olmadığınız için ne kadar bilgi edinseniz de karşınızdaki kişinin yaşadıklarını yargısızca dinlemek iyi olacaktır. Belki gözden kaçan, ona iyi gelmeyen, hoşuna gitmeyen bazı konular olabilir.
Bipolar bozukluk üzerine tavsiyeler öğütler verilecek ve tartışılarak halledilecek daha doğrusu ikna edilebilecek bir rahatsızlık değildir. Çatışma yerine yanında olduğunuzu belirtin.
Bipolar kişilerin alması gereken ilaçlar, tedavi planları süreklilik istediği için bir süre yorucu ve başta karmaşık gelebilir. Tedavi prosedürü konusunda ve planında yardımcı olabilir, randevularını alabilir ve ilaçlar konusunda unutma olasılığına karşı talep ediyorsa hatırlatmalarda bulunabilirsiniz.
Bazen kriz anları öngörülemez olur bu gibi durumlarda doktorun, hastanenin telefon numarası; iletişim adresi ve ulaşım gibi durumlara hazırlıklı olmanız gerekmektedir. Aynı zamanda olası öfke patlamaları için kendinizi korumanız ve bipolar bireyin de kendine zarar vermesini engelleyici bazı önlemler almanız gerekmektedir. Örneğin, evde zarar verebilecek aletler bulundurmamak veya mani anında kredi kartlarını, araba anahtarını bir süre size emanet etmesi gibi ve talep ettiğinde gelecek olan tepkiye hazırlıklı olup olmadığınızı önceden düşünün. Buna göre bu adımı yapıp yapmamak konusunda bir karar vermiş olursunuz. Hem depresif dönem hem de mani dönemi için geçerlidir.
Hem kendiniz hem de bipolar birey için rutinler, başa çıkma yolları oluşturun. Bunları sakin dönemde beraber yazarak ve uygulayarak hayata geçirebilirsiniz.
Zaman zaman yolunda gitmeyen durumlar ile karşılaştığınızda bunun üstesinden beraber gelebileceğinizi unutmayın.
Bipolar yakınınızın yanında olurken aynı zamanda kendinizi ihmal etmenize hayatınızı duraksatmanıza gerek yoktur. Kendine zarar verici bir kriz anında değilse bipolar bireyin sürekli yanında olmak her an kontrol etmenize gerek yoktur. Zorlandığınız anlarda siz de yardım talep edebilirsiniz.
Bipolar bireyler için ise özet olarak şunları söyleyebilirim:
Hayatınıza kalan yerden devam edebilmeniz ve zorlukları minimize etmek için elinizden geldiği kadar
- Rutinlere sahip olmak; bunun da ilk koşulu uyku hijyenine dikkat etmektir. Uyku düzeninin bozulması manik atakları tetikleyebilir.
- Kafein gibi uyaranların olduğu içecekleri çok tüketmemek aynı zamanda alkol ve madde kullanımından uzak durmak
- Sosyal hayatınız için kendinizi geri çekmemek
- İlaç tedavi planına sadık kalmak
- Spor – egzersiz yapmak ve dengeli – sağlıklı yemek düzenine sahip olmak
- Yaratıcılığın yükseldiği bu dönemlerde dilediğiniz gibi üretmek, sanat ile ilgilenmek size iyi gelecektir.
- Depresif dönem geldiğinde ise eskiden yapabildiğiniz ama o an yapamadığınız şeyler için kendinizi suçlamamak
- Henüz kriz anları gelmeden başa çıkma yolları belirlemek
Bipolar bozukluk için bu bölümde söyleyeceklerim bu kadar. Umuyorum ki ileride daha fazla araştırma ile bipolar tedavisinde günümüzden daha etkili yöntemler bulunur. İnsanların da daha fazla bilgi sahibi olarak etiketleme ve yargılama davranışları son bulur. Bir sonraki bölümde görüşmek üzere hoşçakalın.
Bipolar Yardımlaşma ve Dayanışma Dernekleri
http://www.bipolarturkiye.org/
KAYNAKLAR
Ann M. Kring, Sheri L. Jonson, Gerald Davison, John Neale. (2017). Anormal Psikoloji. İstanbul: Nobel.
Cirino, E. (2020, Şubat 4). How to Help and Support Someone with Bipolar Disorder. (T. J Legg, Düzenleyen) Haziran 18, 2021 tarihinde Healthline: https://www.healthline.com/health/bipolar-disorder/caregiver-support#helping-someone-with-bipolar adresinden alındı.
Miller, N., Perich, T., & Meade, T. (2019). Depression, mania and self-reported creativity in bipolar disorder. Psychiatry Research, 276, 129–133. doi:10.1016/j.psychres.2019.05.006
Öztürk M. Orhan, Uluşahin A. (2011). Ruh Sağlığı Bozuklukları. Ankara: Nobel
Tremblay, C. H., Grosskopf, S., & Yang, K. (2010). Brainstorm: Occupational choice, bipolar illness and creativity. Economics & Human Biology, 8(2), 233–241. doi:10.1016/j.ehb.2010.01.001
Werner, C. (2021, Mart 10). World Bipolar Day: Get Involved. (N. Washington, Düzenleyen) Haziran 15, 2021 tarihinde Healthline: https://www.healthline.com/health/bipolar-disorder/world-bipolar-day adresinden alındı.
https://www.youtube.com/watch?v=ED5m5D4NsOQ
Görseller
https://static.wikia.nocookie.net/disneyprincess/images/d/db/Leia_Organa.jpg/revision/latest?cb=20210311164902
